Ο τίτλος "Φαιδρά πορτοκάλεια", που τον έχω χρησιμοποιήσει και σε ένα παλιότερο άρθρο, είναι εύρημα (εξαιρετικό) του φίλου μας του Άγγελου και, όπως θα καταλάβατε, δεν αναφέρεται σε πορτοκάλια και άλλα εσπεριδοειδή αλλά στον Γκας Πορτοκάλος, τον αξιαγάπητο πατέρα της πρωταγωνίστριας στην ταινία "Γάμος αλά ελληνικά" και στην εξίσου αξιαγάπητη συνήθειά του να βρίσκει ελληνική ρίζα για οποιανδήποτε λέξη οποιασδήποτε γλώσσας, όπως το κιμονό από τον χειμώνα (επειδή το φοράμε το χειμώνα που κρυώνουμε) ή το επώνυμο Μίλερ από το μήλο.
Παρόμοια με τον Γκας Πορτοκάλος, που στην παρετυμολογία αναζητούσε απαντοχή από τα βάσανα της ξενιτιάς, στις πρώτες δεκαετίες ζωής του ανεξάρτητου νεοελληνικού κράτους αρκετοί δημοδιδάσκαλοι έβρισκαν ηθική τόνωση επινοώντας απίθανες ετυμολογίες για λέξεις ξένης προέλευσης, όπως "εν πυρί ζέει όλη" για τη μπριζόλα (ιταλικό δάνειο στην πραγματικότητα) ή "αεί δέρεται" για τον γάιδαρο (περσοαραβικής προέλευσης ωστόσο). Κι αν αυτά είναι αθώες γραφικότητες, δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για όσους σήμερα πλασάρουν εξωφρενικές ετυμολογίες χωρίς να έχουν το ελαφρυντικό της άγνοιας, αφού σήμερα υπάρχουν όλες οι πηγές διαθέσιμες, ιδίως μάλιστα για όσους το κάνουν με το αζημίωτο. Εννοείται ότι κανείς δεν διανοείται να προτείνει μια κομπογιαννίτικη ξένη προέλευση: όλες οι τσαρλατάνικες ετυμολογήσεις ανάγουν ξένες λέξεις σε αρχαίες ελληνικές, κατά προτίμηση ομηρικές.
Βέβαια, πρέπει να πούμε ότι δεν είναι αποκλειστικότητα της ελληνικής γλώσσας οι βαρεμένοι ετυμολόγοι· όπως έχω ξαναγράψει, φρούτα παρόμοια ευδοκιμούν και σε άλλες γλώσσες: για παράδειγμα στα τούρκικα έχουμε τον αχτύπητο Πολάτ Καγιά, ο οποίος μάλιστα βάζει τα γυαλιά στους δικούς μας τσαρλατάνους, αφού δεν τον σταματάει ούτε η ηχητική ομοιότητα των λέξεων: εφαρμόζοντας διαδοχικούς αναγραμματισμούς, ο χαλκέντερος αυτός ζογκλέρ μπορεί στο πιτς φιτίλι να βγάλει τουρκική οποιαδήποτε λέξη οποιασδήποτε γλώσσας. Άλλωστε, η διεθνής ονομασία των παρόμοιων εθνογκαγκά θεωριών είναι γκοροπισμός, λέξη που δεν ανάγεται βεβαίως στον Θωμά Γκόρπα αλλά στον Ολλανδό λόγιο του 16ου αιώνα Γιοχάνες Γκορόπιους (ή Jan Gerartsen van Gorp), ο οποίος επέμενε ότι η μητέρα όλων των γλωσσών είναι η ολλανδική (και μάλιστα όχι όποια κι όποια ολλανδική, παρά η τοπική διάλεκτος της γενέτειράς του!)
Το Διαδίκτυο έχει αποτελέσει προνομιακό χώρο διάδοσης των πορτοκάλειων μύθων, αλλά και της ανασκευής τους. Ωστόσο, έχει σημασία και ο φορέας διάδοσης του μύθου. Άλλο είναι ένα μαζικό ηλεμήνυμα και άλλο ένα έγκυρο (με όσα εισαγωγικά θέλετε) έντυπο, π.χ. μια καθημερινή εφημερίδα, ή ένας ειδησεογραφικός ιστότοπος μεγάλης εμβέλειας. Το κείμενο με το οποίο ασχολούμαι σήμερα κυκλοφορούσε εδώ και λίγους μήνες σε ανυπόληπτα ελληνοκεντρικά ιστολόγια -προχτές όμως, φιλοξενήθηκε στο yahoo.gr. Θα μου πείτε ότι το yahoo.gr δεν είναι από τους σοβαρότερους ειδησεογραφικούς ιστότοπους, αλλά το όνομα yahoo, όπως και να το κάνουμε, είναι από τα 10-15 γνωστότερα του παγκόσμιου Διαδικτύου. Kατά σύμπτωση μάλιστα, ενώ προχτές το αγγλόφωνο Yahoo διερευνούσε την αλήθεια σχετικά με έναν γνωστό γλωσσικό μύθο (ότι παρά μία ψήφο τα γερμανικά δεν έγιναν επίσημη γλώσσα στις ΗΠΑ, μύθο που βέβαιακυκλοφορεί και σε ελληνική εκδοχή), το ελληνικό παράρτημα του πασίγνωστου ιστοτόπου προτίμησε να δημοσιεύσει ένα αξιοθρήνητο συμπίλημα από πορτοκαλισμούςπου δεν έχουν καν την αφέλεια του αυθεντικού Γκας Πορτοκάλος.
Ο τίτλος του άρθρου, που το υπογράφει η φοιτήτρια Φιλοσοφικής Ελένη Γεωργακάκη, είναι: "Άραγε μόνο οι Έλληνες μιλούν ελληνικά;" Σε αυτή την ερώτηση, η απάντηση είναι "ασφαλώς όχι", εφόσον υπάρχουν και οι ελληνόφωνοι ξένοι, συνήθως κάτοικοι Ελλάδος. Όμως η συντάκτρια του άρθρου δεν εννοεί αυτή την προφανή απάντηση, αλλά θέλει να τραβήξει την προσοχή μας στις πολλές λέξεις ελληνικής ετυμολογίας που υπάρχουν σε διάφορες άλλες γλώσσες. Αλλά το πολύ ενδιαφέρον αυτό θέμα, του γλωσσικού δανεισμού εννοώ, των δανείων και των αντιδανείων, η συντάκτρια του άρθρου το προσεγγίζει όχι για να το διερευνήσει, αλλά για να χαϊδέψει εθνικοβουλωμένα αυτιά και να στηρίξει το συμπέρασμα στο οποίο εκ των προτέρων θέλει να καταλήξει, ότι δηλαδή η ελληνική γλώσσα έχει γονιμοποιήσει "τον παγκόσμιο λόγο ... σε κάθε επίπεδο". Επίσης, εντύπωση προκαλεί ότι αντί να στηριχτεί στις πηγές που θα ήταν αυτονόητο να χρησιμοποιήσει, δηλαδή σε ετυμολογικά λεξικά, η συντάκτρια είτε δεν δίνει καμιά τεκμηρίωση για τις απίθανες ετυμολογήσεις της είτε παραπέμπει σε άγνωστες και ανυπόληπτες πηγές.
Αλλά ακόμη και ο τίτλος του άρθρου πάσχει, διότι σαφώς υπονοεί ότι, επειδή στα Αγγλικά, τα Γαλλικά ή τα Γερμανικά υπάρχουν χιλιάδες δάνειες λέξεις ελληνικής ετυμολογίας, αυτό σημαίνει ότι οι Άγγλοι, Γάλλοι και Γερμανοί "μιλούν ελληνικά". Είναι εντυπωσιακό το ότι τέτοιες αγλωσσολόγητες απόψεις εκφέρονται από μέλλουσα φιλόλογο. Το να δανείζεται λέξεις μια γλώσσα δεν αλλάζει την ταυτότητα της γλώσσας -σε αντίθεση με τα χρηματικά, που γονατίζουν χώρες και καταστρέφουν νοικοκυριά αν είναι αλόγιστα, τα γλωσσικά δάνεια είναι πηγή πλούτου: το βλέπουμε αυτό στη γλώσσα με το πιο πλούσιο ποσοτικά λεξιλόγιο, την αγγλική, που έχει δανειστεί από Δύση και Ανατολή, κι έτσι έχει δυάδες και τριάδες λέξεων για κομβικές έννοιες, που βοηθούν σε λεπτές διακρίσεις: πλάι στο ελληνογενές democracy υπάρχει το λατινογενές republic, δίπλα στο σαξονικό freedom το λατινογενές liberty, το σαξονικό speed συνοδεύεται από το λατινικό velocity (αλλά και το rapidity), ενώ το ελληνογενές ethnic κάνει παρέα στο λατινογενές national και φτιάχνει και το υβρίδιο ethnonational προκαλώντας αμηχανία στους μεταφραστές.
Αλλά πλατειάζω με αυταπόδεικτα. Το αστείο είναι ότι το επιχείρημα της συντάκτριας είναι δίκοπο. Αν δηλαδή οι Άγγλοι μιλούν ελληνικά επειδή έχουν ελληνικά δάνεια στο λεξιλόγιό τους, τότε και εμείς μιλάμε τουρκικά (διότι ντουλάπι, παπούτσι, κέφι, γλέντι, κιμάς, εργένης, και εκατοντάδες άλλες), αλλά και ιταλικά-λατινικά (διότι σπίτι, σκάλα, πόρτα, μπάρμπας, και εκατοντάδες άλλες), αλλά και γαλλικά (διότι αμορτισέρ, αφίσα, βιτριόλι, εταζέρα, καμουφλάζ, σαμποτάζ, ρεπορτάζ), και βεβαίως αγγλικά (εφόσον τζαζ, γκολφ, μίξερ, ιντερνέτ, σκορ, μάνατζερ, σταρ). Θα πει κάποιος ότι τα δικά μας δάνεια είναι λέξεις πεζές, της καθημερινότητας, ενώ οι ελληνικές λέξεις που "δανείσαμε" στις άλλες γλώσσες είναι λέξεις του υψηλού πολιτισμού και της φιλοσοφίας, αλλά αυτό, πέρα από το ότι δεν ισχύει απόλυτα, δεν αλλάζει το πλήθος των ξένων δανείων της ελληνικής, και μάλιστα σε λέξεις συχνές, ενώ οι ελληνογενείς λέξεις της αγγλικής είναι ως επί το πλείστον σπάνιες λέξεις που ελάχιστα χρησιμοποιούνται στην καθημερινή χρήση.
Το δεύτερο αστείο είναι ότι ενώ η αγγλική και οι άλλες γλώσσες έχουν όντως πολλά ελληνικά δάνεια, η συντάκτρια, λες και το κάνει επίτηδες, παραθέτει ως δήθεν ελληνικά δάνεια λέξεις που δεν έχουν ελληνική προέλευση. Για παράδειγμα, από τις αγγλικές λέξεις που παραθέτει, μόνο το ένα τρίτο είναι όντως ελληνικά δάνεια (οι 9-10 από τις 26 αν μέτρησα σωστά). Οι άλλες απλώς ανάγονται σε κάποια κοινή ινδοευρωπαϊκή ρίζα. Τα πράγματα είναι χειρότερα με τις άλλες γλώσσες -για παράδειγμα, από τα πέντε δήθεν ελληνικά δάνεια της γερμανικής που παραθέτει η συντάκτρια (machen>μηχανῶμαι, deich<τεῖχος, früh<πρωί, kübel<κύπελλον, ja<επιτατικό γέ…) ούτε μία ετυμολογία δεν είναι σωστή. Και πάλι, το αστείο είναι ότι υπάρχουν πολλές γερμανικές λέξεις που είναι ελληνικά δάνεια και δεν τους φαίνεται (π.χ. Arzt από τον αρχίατρο, Graf από τον γραφέα, Ampel από τον αμφορέα) και κάθε μια από αυτές τις λέξεις είναι μια γοητευτική ιστορία πολιτισμικής επαφής, αλλά αυτά τα γράφουμε εδώ, δεν τα βρίσκει κανείς σε ελληναράδικους ιστότοπους.
Και βέβαια, το αποκορύφωμα της αγυρτείας το βρίσκουμε στην ενότητα για τα τούρκικα δάνεια, με την οποία τελειώνει και το άρθρο. Παραθέτω ολόκληρο το τέλος:
Και ας κλείσουμε αυτό το σύντομο γλωσσικό ταξίδι με την γείτονα χώρα μας, την Τουρκία. Δυστυχώς στα σχολεία σήμερα διδάσκουν στα παιδιά, και αυτό το γνωρίζω προσωπικά, ότι λέξεις όπως αγάς, σεβντάς, άχτι, αφέντης κ.α. είναι τουρκικά κατάλοιπα από την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Αλλά όπως έλεγε και ο μεγάλος ιστορικός, Θουκυδίδης, «αυτός που γνωρίζει αλλά δεν διδάσκει σωστά, είναι ίδιος με εκείνον που δεν γνωρίζει τίποτα». Οι προαναφερθείσες λέξεις σε συνδυασμό με εκατομμύρια άλλες αφορούν ελληνικά αντιδάνεια. Όρους δηλαδή που πήραν οι Τούρκοι από τους Έλληνες, τους μετέτρεψαν σ’ έναν βαθμό και έπειτα επέστρεψαν στην Ελλάδα αλλοιωμένοι. Άλλωστε ο Κ. Παπαρρηγόπουλος αναφέρει πως «οι Τούρκοι δεν ήταν έθνος, άρα δεν είχαν εθνική γλώσσα. Συνεννοούντο μεταξύ τους με ένα βασικό λεξιλόγιο που δεν υπερέβαινε τις 200 λέξεις». Τα παραδείγματα άφθονα· αγάς<ἂγω, άντε ντε<ἂγετε, άχτι<ἂχθος, βερεσές< φέρω, κεφτές<κόπτω, κοράνι< κορέω (τρέχω να φροντίσω), Μέκκα<μέγας, μπερντές<παραπέτασμα, μπρε<μωρέ, νταής<δάιος(φοβερός), ρεμπέτης<ρέμβω(περιπλανιέμαι), σαρίκι<καισαρίκιον(στέμμα καίσαρος)<κεάζω, σεβντάς< σεβίζω(λατρεύω), τσάρκα<κίρκος(κύκλος), τσιγκέλι<αγκύλη, αγκών, φαράσι<φέρω, χαμάμ<χαμαί, κτλ… Αλλά και λέξεις που χρησιμοποιούν μόνο στην Τουρκία και όχι στην Ελλάδα: ḉark(τροχός)<κίρκος, düsman(εχθρός)<δυσμενής, cins<γένος…
Όπως αναφέρει και ο Κ. Καβάφης «και την ελληνική λαλιά ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμε ως τους Ινδούς».
Επομένως η ελληνική γλώσσα και δη η ομηρική έχει φωλιάσει για τα καλά σε κάθε γλώσσα και νοηματοδοτεί όρους παγκόσμιους που ενυπάρχουν στην μουσική, την ιατρική, τις θετικές επιστήμες, τις τέχνες…
Ας προσπαθήσουμε λοιπόν να την διατηρήσουμε και να αφήσουμε στην άκρη τον ψευτο-προοδευτισμό των καιρών, που στο όνομα μίας δήθεν αντικειμενικότητας, θέλει την ελληνική γλώσσα να μην διαφέρει ακόμη και από την πιο σπάνια διάλεκτο, όπως είχε διατυπώσει στο παρελθόν Καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών. (...).
Ελένη Γεωργακάκη, Φοιτήτρια Φιλοσοφικής
Όπως βλέπετε, όλες τις τουρκικές λέξεις που έχει πάρει η ελληνική, η κυρία Γεωργακάκη τις βγάζει αντιδάνεια! Και βέβαια πετυχαίνει το απόλυτο ρεκόρ: από τα 17 "αντιδάνεια" που παραθέτει, κανένα (ή σχεδόν) δεν έχει ελληνική αρχή σύμφωνα με τα έγκυρα ελληνικά ετυμολογικά λεξικά. Αλήθεια, ποιες πηγές χρησιμοποίησε; Τον Δαυλό ή την κυρία Τζιροπούλου; Μήπως δεν υπάρχουν πολύ καλά ετυμολογικά λεξικά; Γιατί τα περιφρόνησε; Απορώ τι θα διδάξει αύριο η μέλλουσα φιλόλογος, τον καζαμία ή τη σωλομονική;
(Για να είμαι απόλυτα δίκαιος, πρέπει να επισημάνω ότι στο προοίμιο της ενότητας των τουρκικών (όχι στα 17 δήθεν αντιδάνεια), η συντάκτρια αναφέρει και μία λέξη που όντως έχει ελληνική αρχή, τη λέξη αφέντης, που παράγεται από το αρχαίο αυθέντης, υπό την επίδρ. του λατινογενούς διαφεντεύω. Η τουρκική efendi είναι ελληνικό δάνειο. Υπάρχει επίσης στα 17 και μια αμφισβητούμενη περίπτωση, το σαρίκι, για το οποίο υπάρχει η θεωρία ότι το τουρκικό sarik ανάγεται στο βυζαντινό καισαρίκιον -αλλά κι εδώ η συντάκτρια κάνει λάθος, διότι θέλει και τον Καίσαρα να τον βγάλει ελληνογενή, και δίνει την αστεία προέλευση από 'κεάζω'. Αλλά ας της αναγνωρίσουμε μισό σωστό στα 17).
Επιπλέον, υποψιάζομαι σφόδρα ότι ο Παπαρρηγόπουλος δεν έχει γράψει ότι «οι Τούρκοι δεν ήταν έθνος, άρα δεν είχαν εθνική γλώσσα. Συνεννοούντο μεταξύ τους με ένα βασικό λεξιλόγιο που δεν υπερέβαινε τις 200 λέξεις» -ιδίως το πρώτο σκέλος είναι κωμικό. Πολύ θα ήθελα να διαβάσει η κυρία Γεωργακάκη το άρθρο μου και να μου στείλει αριθμό τόμου και σελίδας όπου ο Παπαρρηγόπουλος λέει τα παραπάνω εκ πρώτης όψεως εξωφρενικά.
Θα μου πείτε, γιατί αφιέρωσα τόσες και τόσες γραμμές για ένα εμφανώς αγλωσσολόγητο, αντιεπιστημονικό, σχεδόν κωμικό κείμενο, που ούτε καν γούστο έχει (γιατί αν είχε θα μπορούσε τουλάχιστον να προταθεί για τα βραβεία Πορτοκάλος). Ένας λόγος είναι ότι μου αρέσει πολύ να συζητάω για γλωσσικά δάνεια και αντιδάνεια. Ένας άλλος λόγος ότι ακόμα και σε φαιδρότητες πρέπει να δίνεται απάντηση. Επιπλέον, είναι αποκαρδιωτικό ιστότοποι επαγγελματικοί, όπως υποθέτω ότι είναι το yahoo.gr, να δημοσιεύουν τέτοια ανόητα κείμενα, και μάλιστα ως "ειδήσεις". Οι διαχειριστές του ιστοτόπου πρέπει να καταλάβουν ότι ένας ιστότοπος δεν μπορεί να διατηρήσει το όποιο κύρος του όταν δημοσιεύσει άκριτα ανοησίες. Όταν ρίξεις μια κουταλιά πίσσα σε ένα βάζο μέλι, δεν γλυκαίνει η πίσσα -το μέλι χαλάει.
Κι αν μου πείτε ότι δεν πρέπει να είμαστε τόσο αυστηροί με την προσπάθεια μιας φοιτήτριας, ενός νέου ανθρώπου δηλαδή, θα απαντήσω αφενός ότι η κυρία Γεωργακάκη έχει δώσει και άλλα κινδυνολογικά και αντιεπιστημονικά δείγματα γραφής από τον ίδιο ιστότοπο (δεν βάζω λινκ, γκουγκλίστε και θα τα βρείτε) και αφετέρου ότι οι καλές επιστημονικές συνήθειες (χρήση έγκυρων πηγών και παράθεσή τους, παράθεση πηγών που να έχουν σχέση με τον ισχυρισμό μας, κτλ.) πρέπει να καλλιεργούνται από νωρίς, αλλιώς ριζώνουν οι κακές συνήθειες -απού κοπελομάθει, δεν γεροντοξεχνά, λένε οι σύντεκνοι.
Κι έπειτα, τρέφω την αμυδρή ελπίδα ότι ίσως το άρθρο αυτό φτάσει στους διαχειριστές του yahoo.gr, οπότε μπορεί να προστεθεί ένας σύνδεσμος κάτω από το πορτοκαλούργημα. Εκτός βέβαια αν μας πουν ότι η δημοσίευση ήταν πρωταπριλιάτικη, οπότε θα τους χρεώσουμε απλώς αμφίβολο γούστο.
Η παρακμή πέρασε το στάδιο της κλιμακτήριου περιπέτειας και αναβαθμίστηκε σε επίσημη λατρεία. Η ελληνική ωρίμανση των τελευταίων τεσσάρων χρόνων αποκάλυψε μια πρωτόφαντη καινοτομία: ο μόνος τρόπος για να προσφέρει ικανοποίηση η ιστορία είναι η αναγωγή του βάσανου σε αισθητικό μοτίφ του παρόντος μιας ολόκληρης κοινωνίας.Μιας κοινωνίας που σπαρταράει μέσα στην υπαρκτική της βλέννα όπως τα χέλια που έχουν μόλις ελευθερωθεί από το αγκίστρι και τινάζονται μέσα στον επιθανάτιο κουβά, τον οποίο ο ψαράς έχει την ικανότητα να γεμίζει καθημερινά με ευκολία.
